INTERVIEW: ‘Beeldvorming rond ontwikkelingssamenwerking moet genuanceerder’

VAKBLAD VICE VERSA – Zielige beelden van kinderen met hongerbuikjes, je ziet het regelmatig in campagnes van ontwikkelingsorganisaties. Aan de ene kant levert het veel donaties op, maar aan de andere kant wordt er een ongenuanceerd beeld neergezet van de mensen die geportretteerd worden. Dit dilemma wordt beschreven in het nieuwe boek  ‘Reframing the Message?’ van Wilde Ganzen en Vice Versa. De discussie over beeldvorming rond ontwikkelingssamenwerking wordt hierin uigebreid besproken en geanalyseerd. Een interview met samensteller Siri Lijfering.   

Voor vakblad Vice Versa

Het boek Reframing the Message? komt uit terwijl de maatschappelijke discussie weer oplaait over de vernieuwde versie van Band Aid’s ‘Do They Know It’s Christmas’. De kritiek komt uit alle hoeken, niet alleen vanuit de ontwikkelingssector maar ook van daarbuiten. ‘De boodschap van Reframing the message sluit mooi aan op deze discussie, namelijk mensen binnen en buiten de sector aan het denken zetten en ze bewust maken van wat de consequenties van bepaalde beelden zijn’, aldus Vice Versa-redacteur en IDleaks voorzitter Siri Lijfering.

Het boekje is het resultaat van de online discussie die begin dit jaar op de website van Vice Versa werd gevoerd. Er kwam in zes weken een levendige discussie op gang tussen mensen van binnen en buiten de ontwikkelingssector en de emoties liepen daarbij hoog op. Een live event in het Humanity House sloot het debat over beeldvorming af. Het thema werd zo goed ontvangen dat besloten werd er een vervolg aan te geven. Dat is er nu in de vorm van het boek.  Het eerste exemplaar werd afgelopen zaterdag uitgereikt aan minister Ploumen.

Het thema ligt je nauw aan het hart. Waar komt die interesse voor het thema beeldvorming vandaan?

‘Al tijdens mijn bachelor studie Antropologie hield ik de campagnes van organisaties en nieuwsberichten over ontwikkelingssamenwerking nauw in de gaten. Ik had het idee dat er iets niet klopte. Tijdens mijn studie heb ik een half jaar in Zuid-Afrika gewoond en het beeld dat ik daar en in mijn reis door Zuidelijk Afrika daarna had opgedaan klopte niet met datgene dat ik kreeg voorgeschoteld in de media. Het resulteerde in een map vol knipsels en foto’s van campagnes en nieuwsberichten. Toentertijd wist ik nog niet precies wat ik met het onderwerp moest, maar nu heeft het dan eindelijk vorm gekregen en dat heeft heel goed uitgepakt, en ook nog eens op een goed moment.’

De cover is nogal opvallend, wat is daar het verhaal achter?

‘Daar kwamen inderdaad meteen allerlei reacties op. Sommigen vonden het een mooi beeld, een indringende look, een krachtig jongetje. Anderen zeiden: zo kun je hem toch niet neerzetten, is dit nou reframing? Maar eigenlijk heel de discussie van het Reframing the Message-debat is er in gevat.

In het kader van de VN Milennium-ontwikkelingsdoelen campagne werd fotograaf Chris de Bode op pad gestuurd om te laten zien wat het resultaat was van de ontwikkelingscampagne. Hij bedacht: hoe kan ik nou bepalen wat ontwikkeling is? Dat moeten de mensen zelf laten zien! Daarop vroeg hij Tayee uit Ethiopië wat hij later wil worden, hoe hij zijn toekomst ziet. Tayee wilde graag een goede schooldirecteur worden, en zette daarop zijn stoerste directeurslook op.

Deze insteek past precies bij de discussie. Normaal worden altijd beelden neergezet met bijvoorbeeld fondsenwerving als doel. Dat zijn vaak de zielige, emotiewekkende beelden. De mensen die geportretteerd worden hebben niet altijd een stem in de manier waarop ze worden afgebeeld. In deze foto zijn de rollen omgedraaid: Tayee mocht zelf kiezen hoe hij geportretteerd werd en hoe hij zijn verhaal wil vertellen. Nog veel te weinig gebeurt dat. Dat is wat mij betreft de kern van reframing the message: mensen zelf een stem en een keuze geven in de beeldvorming.’

Maar zielige beelden leveren toch veel meer donaties op? Daar gaat het toch om?

‘Je zou kunnen zeggen: het doel heiligt de middelen, toch? Dat wordt ook als argument aangedragen. Maar er wordt zo een stereotype beeld neergezet van de zielige Afrikaan, hulpeloos, uitzichtloos. Hun keuzevrijheid wordt hen ontnomen; alsof ze er daar nu eenmaal niks aan willen of kunnen doen. Alsof lokaal niet aan oplossingen wordt gewerkt en ze puur afhankelijk zijn van onze donaties.  “Al voor drie euro kunt u een leven redden!” Onze paar euro’s lijken al hun problemen op te lossen.

Niet alleen is het disrespectvol, het is ook niet waar. Allerlei complexe problemen, waar wij in het Westen door globalisering ook aan bijdragen, zorgen samen voor armoede. Deze beeldvorming doet dus geen recht aan het werk van ontwikkelingsorganisaties, hier én daar. Het is ongenuanceerd, vertelt niet het hele verhaal en geeft een vertekend beeld van de werkelijkheid.

Er wordt op de emoties ingespeeld, en daardoor geven mensen nu eenmaal eerder, maar het kan ook averechts werken. Want het werkt ook in de hand dat kijkers denken: “Zie je wel, het is daar hopeloos. Het zijn nog steeds dezelfde beelden als twintig jaar geleden. Ontwikkelingshulp werkt helemaal niet, anders zou je dit nu niet meer zien. Waarom moet ik nu nog geld geven?”’ Op de korte termijn genereert het misschien wel fondsen, maar op de lange termijn zou het wel eens ten koste kunnen gaan van het draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking.’

Wat moet er dan veranderen?

‘Het is natuurlijk lastig, want je kunt in dertig tot zestig seconden reclamespotje of op een poster niet het hele verhaal vertellen en niet iedereen wil dit hele verhaal horen. We moeten Nederlandse burgers echter niet onderschatten, veel mensen willen echt wel meer weten over de problematiek en over wat er met hun geld gedaan wordt. Het is van belang om een dialoog aan te gaan met burgers om zo echte betrokkenheid te creëren.

Het gaat ook om bewustwording: mijn keuzes hier hebben invloed daar. Kijk naar de kledingindustrie. Alles wat ik bij kledingwinkels hier koop heeft invloed op de werkomstandigheden daar. Daar moeten organisaties mee aan de slag. De eerste stap is burgers actief te betrekken bij de problematiek en het proces betrekt, dan volgen fondsenwerving en donaties uiteindelijk vanzelf.

Het voorbeeld uit het boek van Jaap Stronks (online strateeg voor maatschappelijke organisaties, red) vind ik erg mooi. Hij vergelijkt het aangaan van een relatie met donateurs met het hebben van een date. Als je in een kroeg staat, en je vind iemand leuk, dan biedt je hem of haar een drankje aan, ga je daarna misschien op date en als het leuk is nog een aantal keer. Dan bouw je een relatie op. Ontwikkelingsorganisaties slaan al die stappen over. Ze vragen meteen in de kroeg of een persoon wil trouwen. Niet alleen in de liefde werkt het anders, ook in het aangaan van relaties met donateurs.’

Wat bedoel je met ‘reframing’?

‘Framing gaat om de keuze die er wordt gemaakt bij het vertellen van een verhaal. Je moet altijd selecteren, want je kunt nooit alles laten zien of horen. Uit een groter verhaal selecteer je bepaalde beelden en deelverhalenom over te brengen op het publiek. Dat stukje ‘frame’ laat je zien. Reframing betekent dus het herkaderen van een bepaalde boodschap met bijbehorende beelden en verhalen, waardoor je een eerlijker en genuanceerder beeld van de werkelijkheid geeft.

Het doel van het boekje is om beeldvormers, met name ontwikkelingsorganisaties en media bewust te maken van de keuzes die worden gemaakt bij het selecteren van campagnefoto’s of het schrijven van een artikel. Dat ze zich afvragen: “Is dit wel eerlijk, klopt het verhaal dat ik vertel en doe ik hiermee recht aan degenen met wie en voor wie we werken?” Gelijkwaardige communicatie ligt daar aan ten grondslag.

Ik zeg niet dat er nog helemaal niet genuanceerd wordt gecommuniceerd over ontwikkelingssamenwerkin.g. De bewustwording van het belang van genuanceerde beeldvorming is de laatste jaren flink gegroeid. Dit kwam onder andere naar voren tijdens het Reframing the Message debat vorig jaar, maar ook al op grotere schaal in de maatschappij. Kijk naar de discussie over Band Aid. We hebben de tijd mee, dus we moeten er nu mee aan de slag gaan. Niet alleen binnen de ontwikkelingssector, maar ook de nieuwsmedia, waar vaak geldt “Goed nieuws is geen nieuws”, hebben een verantwoordelijkheid. Hopelijk verspreid de boodschap zich dan als een olievlek in de hele samenleving.’

Het boek ‘Reframing the Message?’ is een uitgave van Wilde Ganzen en Vice Versa, en is uitgegeven door de uitgeverij van Lokaal Mondiaal, LM Publishers. Het boek kost € 14,50 en is hier verkrijgbaar.